สาญจีสถูป (Sanchi)
รัฐมัธยประเทศ
รัฐมัธยประเทศ คือหนึ่งในรัฐของประเทศอินเดีย ไม่มีเขตติดต่อ กับทะเลเนื่องจากตั้งอยู่ตรงกลางประเทศ รัฐมัธยประเทศได้เป็นรัฐที่ใหญ่ ที่สุดของอินเดียจนถึงวันที่ 1 พฤศจิกายน พ.ศ. 2543 เมื่อรัฐฉัตติสครห์ ได้แยกออกมา
สาญจีสถูป ได้รับเป็นมรดกโลก ในปี ๒๕๓๒ ตั้งอยู่บนเนินเขา เจติยคีรี อำ เภอไรเซ่น รัฐมัธยมประเทศ เป็นศาสนวัตถุ พุทธศิลป์ที่ถือว่า งดงามที่สุด อายุมากที่สุดของพระพุทธศาสนา ห่างจากเมืองโคปาล ๔๔ กิโลเมตร สมัยโบราณเมืองเวทิสาเป็นเส้นทางผ่านของพ่อค้า วานิชที่จะไปเมืองอุชเชนี เมืองหลวงของแคว้นอวันตี
นอกจากจะเป็นเส้นทางค้าขาย ยังเป็นเส้นกรีฑาทัพโดยเฉพาะ กองทัพมุสลิม ผ่านไปมาบ่อยครั้งมาก แต่สาญจิก็ไม่ถูกทำ ลาย หรือ เสียหายแต่อย่างใด (มาอินเดียแล้ว บรรยายพิเศษทีหลัง) สาญจีได้ รับความเสียหาย เมื่อชุดโบราณคดีของอังกฤษที่ไม่ได้มีความรอบรู้ ระมัดระวัง ได้ขุดเจาะเป็นช่องลงเป็นข้างล่าง สาญจีเคยเป็นพำ นัก อาศัยของพระอรหันต์มาเป็นเวลานานแล้ว ยังเคยอยู่ใกล้กับบ้านเกิด ของนางเวทิสาเทวี

สาญจีสถูป
ในสมัยที่เจ้าชายอโศกเป็นอุปราช พระบิดาคือพระเจ้าพินทุสาร ได้ให้ไปปกครองเมืองอุชเชนี ต่อมาได้แต่งงานกับลูกสาวพ่อค้าในเมือง เวทิสา นามว่า ธรรมมา หรือเวทิสาเทวี มีพระโอรสคือ มหินทะ พระราชธิดาคือ สังฆมิตตา ถัดไปอีก ๒๐ ปี เจ้าชายอโศกได้ ปราบดาภิเษกตนเองขึ้นเป็นกษัตริย์แห่งเมืองปาฏลีบุตร ลูกทั้งสองได้ อุปสมบทในพระพุทธศาสนา หลังจากสังคายนาได้ไปเผยแผ่ที่เกาะลังกา (ศรีลังกา) ก่อนที่จะเสด็จยังเกาะ ก็จะมาแวะพักที่นี่ก่อน หลังจากนั้นพระเจ้าอโศกมหาราช เสด็จเยือนเมืองเวทิสาใน นามพระราชา และได้พระสถูปขนาดใหญ่
พ.ศ.๖๐๐ เศษ พระเจ้าโคตรมีบุตร แห่งราชวงศ์สัตตวาหนะ ได้ทำ การบูรณะครั้งใหญ่ โปรดให้มีการแกะสลักลวดลายวิจิตรงดงาม รวมทั้งที่ชุ้มประตู

- ยุคของอังกฤษ นักโบราณคดี ชื่อนายพลเทเลอร์ ได้พระสถูป และวิหารรกร้าง ไม่มีผู้คนอาศัยอยู่เลย ท่านเซอร์คันนิงแฮม ได้ทำ การขุดจนถึงฐานสถูป ได้พบพระ อัฐิธาตุของอัครสาวกคือพระสารีบุตร และโมคัลลานะ นำ ไปเก็บไว้ใน พิพิธภัณฑ์สถานวิคตอเรีย และอัลเบิร์ท ในกรุงลอนดอน (Victoria and Albert Museum) จากนั้นปิดทางลง ต่อมานายพันโคล ได้ทำ การบูรณะสถูปองค์ใหญ่ ที่เคยพัง ทลายลงมา ในสมัยท่านจอห์น มาร์แชล บูรณะทั้งองค์ รวมไปจนถึง ยอดดังที่ปรากฏในปัจจุบัน
หลังจากที่อินเดียได้รับเอกราช ทางสมาคมโพธิ ได้ทำ ร้องขอ พระบรมสารีริกธาตุกลับคืน รัฐบาลได้สนับสนุนอย่างเต็มที่จนเป็นผล สำ เร็จ นำ มาประดิษฐานไว้ ณ ภายในวิหารมหาโพธิ บนเขาสาญจี รัฐบาลได้แบ่งให้พม่าและศรีลังกา อีกส่วนหนึ่งมาบรรจุที่สาญจี ส่วนพระสถูปมีทั้งขนาดใหญ่ ขนาดกลาง และขนาดเล็ก โดยเฉพาะที่ซุ้มประตูได้สลักเรื่องราวในทางพระพุทธศาสนา เช่น พุทธประวัติ ชาดก คงมีการทำ เสริมในช่วงราชวงศ์สัตตวาหนะ สาญจีมีสถูปขนาดใหญ่ ๓ องค์ คือหมายเลข ๑, ๓, ๒ ยัง สถูปเล็กๆ ๔๐ สถูป นอกจากนั้นเป็นอาคารสงฆ์และภิกษุณี

- ความแตกต่างองค์พระสถูป
ที่มีฉัตร ๓ ชั้น บรรจุพระบรมสารีริกธาตุ มีประตูทางเข้าทั้ง ๔ ทิศ ที่ทำ ประทักษิณาวัตรใหญ่กว่า ที่ฉัตร ๑ ชั้น บรรจุอัฐิธาตุของอัครสาวก มีประตูทางเข้าทางเดียว สถูปหมายเลข ๑ บรรจุพระบรมสารีริกธาตุ มีเสาหินทำ เป็น รูปสวัสดิกะ ประจำ ทั้ง ๔ ทิศ เสาหินประตูด้านเหนือ มีอักษรจารึก ไว้ว่า “ผู้ใดทำ ลาย หรือจัดย้ายที่เสาหิน หรือสถูปเหล่านี้ จะได้รับ โทษบาปกรรมเช่นเดียวกับบุคคลที่ทำ อนันตริยกรรม ๕ อย่าง คือ ฆ่า แม่ ฆ่าพ่อ ฆ่าพระอรหันต์ ทำ พระพุทธเจ้าให้ตกเลือด และทำ ให้สงฆ์ แตกแยกกัน”
สถูปหมายเลข ๓ บรรจุพระอัฐิธาตุของอัครสาวกคือพระสารีบุตร และพระโมคัลลานะ ท่านทั้งสองนิพพานก่อนพระพุทธเจ้า พระสารีบุตร หลังจากถวายเพลิง นำ พระอัฐิธาตุบรรจุที่เมืองราชคฤห์ ส่วน พระโมคัลลานะ บรรจุที่เมืองสาวัตถี
พระเจ้าอโศกมหาราช ทรงมีราชศรัทธาที่จะสร้างพระเจดีย์ ๘๔,๐๐๐ องค์ เท่ากับคำ สั่งสอนที่มีแปดหมื่นสี่พันพระธรรมขันธ์ ได้ รวบรวมพระบรมสารีริกธาตุจาก ๗ พระนคร เมื่อครั้นที่เคยถูกแบ่ง ที่เมืองกุสินารา (ยกเว้นที่เมืองรามคาม พระยานาคได้เก็บรักษาไว้) พระอิฐธาตุทั้งจึงได้นำ มาบรรจุที่สาญจีแห่งนี้ ขอเจริญพร สถูปหมายเลข ๒ บรรจุอัฏฐิธาตุพระโมคคัลลีบุตรติสสเถระ มีขนาดเล็กกว่า บนยอดไม่มีฉัตร มีเสาหินใหญ่เพียงชิ้นเดียว มีภาพ แกะสลักงดงาม